Hayreti Divanı'nda Sevgili

Edebiyat tarihimizin en uzun dönemini ihtiva eden klasik Türk edebiyatı, İslamiyet

dairesi içerisine giren Türk milletinin o kültür manzumesi içerisinde

meydana getirdiği bir edebiyattır. Yeni bir dinin düşünce sistemi ile birlikte

gelerek yeni bir âlem yaratıp hayali ve fikri yapısıyla kendisine has bir çerçeve

içinde, özel bir terminoloji ve lügat geliştirerek yirminci yüzyıla kadar uzanmaktadır.

Edebiyatımızın yeni ufuklara yelken açmasıyla büyük oranda yürürlükten

kalkan ve zamanla bir araştırma-inceleme sahası, bir bilim disiplini haline

gelen klasik Türk edebiyatı hakkında şimdiye kadar pek çok bilimsel çalışma

yapılmıştır. Her bilim alanında olduğu gibi klasik Türk edebiyatı araştırma ve

incelemelerinde de farklı bilimsel yöntemler kullanılmaktadır. Klasik Türk

edebiyatı araştırma ve incelemelerinde zamanla geliştirilen ve günümüzde

geleneği oluşmuş bilimsel yöntemleri veya çalışma usullerini, biyografik

çalışmalar, metin neşri/tenkidi (edisyon kritik: tenkitli metin) ve metin şerhi/

tahlili çalışmaları şeklinde sıralayabiliriz. Bunlar içerisinde metin tahlili

çalışmaları, esere tamamen içten yaklaşarak şairin kelime, fikir ve hayal

dünyasına girmek suretiyle sanat yönünün değerlendirilmesi ve sanat değerinin

ortaya konması amacını güden bir çalışma usulüdür. Bu çalışma usulünün

temel dayanağı ise, edebiyatın da bir insan gibi beden ve ruhtan müteşekkil

bir yapıya sahip olduğu, yazarın/şairin sanat anlayışı ve sanatkârlık değerinin

de asıl olan ruhta bulunduğu şeklindeki bakış açısıdır. Bir şahsiyetin, bir

devrin ve bütünüyle bir edebiyatın karakteri, bu bakış açısına göre şekillenen

çalışmalarla ortaya konabilir.

Metin tahlili yöntemi ile gerçekleştirilen çalışmalar, eserden eser sahibine

doğru açılan bir kapıdan edebiyatın dünyasına girmeye çalışır. Biz de klasik

Turk edebiyatının akademik dunyasına bir metin tahlili calışmasıyla girmiş;

metin tahlili yontemini Hayreti Divanı uzerinde uygulayarak klasik Turk

şiirinin başlıca tiplerinden olan sevgili tipinin Hayreti Divanı'ndaki yerini

tespit etmeye calışmıştık. Hayreti Divanı'nın tam bir tahlilini hedefleyen ve bir

kısmı daha sonra yayımlanan calışmaların bir parcası olarak hazırladığımız,

“Hayreti Divanı’nda Sevgili ve Sevgilinin Fiziki Yapısı ile İlgili Ozellikler, Gazi

Universitesi, 1987” kunyeli yuksek lisans tezinden sonra Hayreti hakkında

cok değerli calışmalar yapıldı. Yakın zaman once, azımsanmayacak miktarda

şiir ilavesiyle yeni bir divan metninin yayımlanması, uzun yıllar kapalı kalan

yuksek lisans tezimizin geliştirilerek bir kitap halinde gun yuzune cıkmasına

vesile oldu. Boylece araştırmacılar icin erişilebilir hale geldiği gibi daha geniş

bir okuyucu kitlesine ulaşma imkanı da buldu.

Bu calışma, yukarıda kunyesini verdiğimiz yuksek lisans tezinin yeni

yapılan calışmalar ışığında guncellenip geliştirilmesi ve esas olarak yeni divan

metninde yer alan şiirlerin konumuz acısından incelenerek ilave edilmesiyle

oluşmuş kısmi bir divan tahlili calışmasıdır. Hayreti’nin guzellik ve sevgiliye

bakışını ve bunlarla ilgili hayal dunyasını belirlemek icin sistematik ve

mukayeseli bir yontemle hazırlanmıştır. Divan metninde yer alan konuyla

alakalı butun kelime ve mefhumlar tek tek tespit edilip şairin bunları hangi

manalarda, hangi sınırlar icerisinde, hangi sebep ve munasebetlerle kullandığı

belirlenmeye calışılmıştır.

Calışma, bir Giriş ile Guzellik, Sevgili ve Sevgilinin Fiziki Yapısıyla İlgili

Ozellikler olmak uzere uc bolumden meydana gelmektedir. Girişte, İslam sanatı

ve estetiğine değinilerek sevgili tipini doğuran klasik Turk edebiyatındaki aşk

anlayışı ana hatlarıyla ele alınmıştır. Devamında Hayreti’nin kimliği, kişiliği

ve sanatı hakkında kısaca bilgi verilmiş; esas olarak aşk anlayışı uzerinde

durulmuştur. Guzellik, sevgili ve sevgiliye ait guzellik unsurları icin kullanılan

kelime ve mefhumlar alfabetik sıraya gore duzenlenmiştir. Guzellik unsurları

ise baştan aşağı (sactan ayağa) doğru sıralanmıştır. Tahlil neticesinde elde

ettiklerimiz, Sonuc başlığı altında değerlendirilmiştir. Calışmanın sonunda

tahlil calışmalarının ayrılmaz parcası olan sistematik indeks yer almaktadır.

İndekste guzellik unsurları da alfabetik sıraya gore verilmiştir.

Tahlil esnasında kullandığımız beyitler, Dr. Mehmed Cavuşoğlu ve M. Ali

Tanyeri’nin hazırlayıp yayımladıkları “Hayreti-Divan (Tenkidli Basım), İU

Edebiyat Fakultesi Yay. No. 2868, İstanbul, 1981” kunyeli eserden alınmıştır.

Yapılan ilaveler ise, “Hayreti Divanı (Tenkitli Metin – Dil İci Ceviri), Hazırlayan:

Ferhat Musluoğlu, Paradigma Akademi Yayınları, Canakkale, 2022” kunyeli

yayından alınmış olup ‘HDa’ kısaltmasıyla verilmiştir. Beyitlerin altında

kullanılan kısaltmalarda (G) gazelleri, (K) kasideleri, (M) musammatları

karşılar. Kısaltmalardan sonra gelen birinci numaralar sayfaya, ikinci

numaralar şiire, ucuncu numaralar ise beyit veya mısraa aittir. HDa’da butun

şiirler baştan sona tek bir numara sırası ile numaralandırıldığı icin buradan

alınan beyitlerde ayrıca nazım şekli kısaltmasına ve sayfa numarasına yer

verilmemiştir.

Klasik Turk edebiyatında tahlil calışmalarını konu edinen yazılarda da ifade

edildiği uzere kısmi tahlil calışmalarının tamamlanması gerekmektedir. Bu

calışmanın oncelikli amacı da Hayreti Divanı'nın tahlilinin tamamlanmasına

katkı yapabilmektir. Ayrıca, klasik Turk edebiyatının en karmaşık yonlerinden

biri olan aşk teması ve sevgili tipi hakkında yapılacak mukayeseli calışmalar

icin de faydalı olmasını temenni ederiz.