Romanya'da Türkçe Matbuat ve Türk Birliği Gazetesi (1878-1939

ÖN SÖZ

Çalışmamızda, yıkılma sürecine giren Osmanlı İmparatorluğu’nun asli unsuru

olan Türklerin toprak kayıpları neticesinde yeni kurulan ülkelerde azınlık konumuna

düştükleri ve iç sorunları sebebiyle Devlet-i Aliyye’nin kaybedilen topraklarda kalan

vatandaşlarıyla (sonradan soydaş olarak adlandırılacak) yeterince ilgilenemediği bir

ortamda Romanya’daki Türk toplumu ve bu toplumun Türkçe matbuat yoluyla kültürel

varlığını koruma çabaları ele alınmaktadır. Bu bağlamda, Türklerin Romanya’da

azınlık konumuna düşme süreci, bu sürecin Türk toplumu üzerindeki etkileri, dilsel,

dinsel ve kültürel kimliklerini muhafaza etmek için Romanya’daki Türklerin nasıl bir

yol takip ettikleri ve bu süreçte hangi aktörlerin ön plana çıktıkları değerlendirilmektedir.

Ayrıca, Romanya’daki Türk toplumu içinde Türklük mefkûresi ve Türklük

bilincinin canlı tutulması, Türkler arasında birlik ve bütünlüğün sağlanması konusunda

genel olarak Türkçe basının rolü, özelde ise Türk Birliği gazetesinin icra ettiği

işlevler incelenmektedir.

Çalışmanın hedefi, Osmanlı bâkiyesi olarak Türkiye Cumhuriyeti sınırları dışında

kalmış Romanya Türklerinin varlıklarını muhafaza etmek için izledikleri yöntem

ve stratejilerin incelenmesi, basın-yayın imkânlarının bu doğrultuda nasıl istihdam

edildiğinin değerlendirilmesi, Cumhuriyet inkılâplarının Romanya’daki Türkler tarafından

nasıl algılandığının anlaşılması, ayrıca Balkan coğrafyasındaki diğer ülkelerde

yaşayan Türk azınlıklar hakkında benzer çalışma yapan veya yapacak araştırmacılara

karşılaştırma yapabilmeleri için Romanya’daki Türk matbuatı bağlamında veri

sağlanmasıdır.

Bu kapsamda çalışmamızda, Jön Türklerin Romanya’daki örgütlenmesi, Jön Türk

hareketi ve Dobruca’da çıkarılan Türkçe gazeteler arasında nasıl bir ilişki bulunduğu,

okur-yazarlığın yaygın olmadığı bir dönemde gazetelerin okuyucu bulmalarının ve

mali açıdan ayakta kalabilmelerinin nasıl mümkün olduğu, Romen makamlarının

Türkçe gazetelere bakış açısı, Cumhuriyet öncesi ve sonrası dönemde Romanya’daki

Türkçe basının ele aldığı konular arasında bir farklılaşma bulunup bulunmadığı,

Romanya’da yayımlanan Türkçe gazetelerin Türk kimliğinin korunmasında nasıl bir

görev üstlendiği, bu bağlamda Türk Birliği gazetesi ve Türk Gençler Derneği’nin

özel rolü, Türk Birliği gazetesi ve Hamdullah Suphi Bey arasındaki ilişki, İbrahim Temo’nun

Türk Birliği gazetesi üzerindeki etkileri, Türk Birliği gazetesinin yayın politikası,

öncelik verdiği konular ve bunların ele alınış biçimleri incelenmektedir.

Yapılan literatür taramasında Romanya’daki Türkçe matbuatla ilgili az sayıda makaleye

rastlanılmış olup, bu alanda hazırlanmış bir tez çalışmasına ise rastlanılmaiv

Ön Söz

mıştır. 1877-1939 dönemine ait Romanya’daki Türkçe gazetelerin önemli bölümünün

Osmanlıca harflerle yayımlanması, Romanya’da Osmanlıca bilen araştırmacı ve

akademisyen eksikliği, ayrıca bu arşivlere erişimde yaşanan güçlükler sebebiyle bu

alanda yeterince çalışma gerçekleştirilemediği anlaşılmaktadır. Romanya Bilimler

Akademisi Arşivi’nde çalışma yaparken “Türk Birliği” gazetesinin adı ilgimizi çekmiş,

gazeteyi inceledikçe diğer gazetelerden fikri anlamda farklı özellikler taşıdığı ve birçok

alanda diğer gazetelere öncülük ettiği görülmüştür.

Türk Birliği gazetesinin incelenmesi kapsamında, İbrahim Temo’nun bugüne

kadar literatürde ele alınmamış bazı makalelerine, aynı şekilde Hamdullah Suphi

Tanrıöver’in bazı konuşmaları ve röportajları ile 1913 yılında Osmanlı hükûmetinde

nazırlık görevinde bulunan Nicolae Batzaria’nın bazı makalelerine ulaşılmıştır. Öte

yandan, Romanya’daki diğer Türkçe gazetelerde yayımlanmış ve önemli bulduğumuz

bazı Osmanlıca makalelerin transkripsiyonlarına da bu kapsamda yer verilmiştir.

Çalışmamızda, Romanya Bilimler Akademisi Arşivi, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi,

ve Romanya Dışişleri Bakanlığı Arşivi’nden yararlanılmıştır. Türkçe kaynakların

yanı sıra İngilizce, Romence ve Fransızca kaynaklardan da istifade edilmiştir.

Bu çalışmanın tarihçiler, gazeteciler ve benzer alanlarda çalışma yapmayı düşünen

akademisyen ve araştırmacılar için faydalı olmasını temenni ediyorum.

Giriş

BÖLÜM 1 ROMANYA’DA TÜRK VARLIĞI VE TÜRKÇE MATBUATIN GELİŞİMİ

1.1 Türklerin Romanya’da Azınlık Konumuna Düşmesi ve Romanya’daki Türk Varlığının Göçlerle Azalma Süreci

1.1.1 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi (93 Harbi) ve Dobruca’dan Anadolu’ya Göçler

1.1.2 Balkan Harpleri (1912-1913) ve Dobruca’dan Anadolu’ya Göçler

1.1.3 Cumhuriyet Döneminde Romanya’dan Türkiye’ye Göçler ve Türkiye- Romanya Göç Anlaşması (1936)

1.1.4 Gagavuzların Göç Kapsamına Alınması Çabaları

1.2 Azınlık Konumuna Düşen Dobruca Türklerinin Millî Kimlik ve Kültürlerini Koruma Çabaları Bağlamında Romanya’da Türkçe Matbuatın Gelişimi

1.3 Romanya’da Türkçe Matbuatın Gelişiminde Etkili Olan Başlıca Aktörler

1.3.1 İbrahim Temo’nun Romanya’daki Faaliyetleri ve Türkçe Matbuatın Gelişimine Katkıları

1.3.1.1 Teşkilâtçılık Alanındaki Faaliyetleri

1.3.1.2 Matbuat Alanındaki Faaliyetleri

1.3.1.3 Eğitim Alanındaki Faaliyetleri

1.3.2 Romanya’daki Türk Aydınların Mektebi Konumundaki

Mecidiye Müslüman Semineri ve Türkçe Matbuatın Gelişimindeki Rolü

1.4 Romanya’da Çıkarılan Türkçe Matbuatın Özellikleri

1.5 Dönemler İtibariyle Romanya’da Türkçe Matbuat

1.5.1 1878-1908 Dönemi

1.5.1.1 Gazeta Dobrogei

1.5.1.2 Hareket

1.5.1.3 Sadâkat

1.5.1.4 Şark

1.5.1.5 Sadâ-yı Millet

1.5.1.6 Dobruca

1.5.2 1909-1918 Dönemi

1.5.2.1 Dobruca Sadâsı

1.5.2.2 Teşvik

1.5.2.3 Mekteb ve Aile

1.5.3 1919-1928 Dönemi

1.5.3.1 Cuvantul Dobrogei (Dobruca Sözü)

1.5.3.2 Dobruca

1.5.3.3 Tan

1.5.4. 1929-1939 Dönemi

1.5.4.1 Emel

1.5.4.2 Yıldırım

1.5.4.3 Halk

1.5.4.4 Deliorman

1.5.4.5 Bora

BÖLÜM 2 ROMANYA’DAKİ TÜRKLER ARASINDA BİRLİK

ARAYIŞINDA BİR GAZETE: TÜRK BİRLİĞİ

2.1 Türk Birliği Gazetesi

2.1.1 Gazetenin Adı: Bilinçli Bir Tercih

2.1.2 Fiziksel Özellikleri

2.1.3 Kurulduğu Şehir, Dağıtım Kanalları ve Finansmanı

2.1.4 Kuruluş Süreci

2.1.5 Hedef Kitlesi

2.1.6 Yazarları

2.1.7 Misyonu: Her Alanda Türk Birliği

2.2 Türk Birliği’nin Düşünsel Paradigması Üzerinde Etkili Olan Aktörler

2.2.1 Gazeteyi Yayımlayan Dernek: Türk Gençler Derneği

2.2.2 Türk Birliği Gazetesi, Jön Türkler ve İbrahim Temo

2.2.3 Türk Gençler Derneği’nin Türk Ocakları ve Hamdullah Suphi Tanrıöver’le İlişkileri

2.3 Türk Birliği ve Yeni Kurulan Cumhuriyet’le Fikri Birliktelik

2.3.1 Latin Harflerine Geçiş: Romanya’da Latin Harfleriyle Basılan İlk Türk Gazetesi

2.3.2 Öz Türkçe Kullanımı

2.3.3 Mekteplerde Modern Eğitime Geçiş

2.3.4 Kadınlar ve Medeni Hakları

2.3.5 Kültürel Konularda İnkılâpçı Bakış Açısı

2.3.6 Kadılıkların Kaldırılması

2.3.7 İnkılâpların Benimsenmesi ve Devrim Aleyhtarlarıyla Mücadele

BÖLÜM 3 TÜRK BİRLİĞİ’NİN MİLLİYETÇİ KARAKTERİ VE GAZETEDE

ELE ALINAN BAŞLICA KONULAR

3.1 Türk-Tatar Ayrışması Karşısında Türk Birliği’nin Duruşu

3.1.1 Romanya’da Tatarcılık Fikrinin Gelişimi

3.1.2 Türk Birliği Gazetesinin Tatarcılığa Yönelik Eleştirel Tutumu

3.2 Türk Birliği’nin Göç Meselesine Yaklaşımı

3.2.1 Göç Anlaşması’nın İmzalanmasından Önceki Dönemde Göçe İlişkin Konular

3.2.2 Romen Makamlarının Türklerin Göçüne İlişkin Tutumları

3.2.3 Göç Anlaşması’nın İmzalanması Sonrasında Göç İşleri

3.2.4 Göç Meselesinde Türk Birliği ve Tatarcıların Karşı Karşıya Gelmeleri

3.3 Gagavuzlar’ın Türklük Bilincinin Geliştirilmesi Yönündeki Faaliyetler

3.4 Türklerin Romen Siyasetinde Temsili Konusunda Türk Birliği’nin Görüşleri

3.4.1 Türklerin Siyasi Teşkilât Eksikliği

3.4.2 Türklerin Senatörlük Hakkı Bağlamında Yaşanan Sorunlar

3.5 Eğitim Konuları

3.6 Spor ve Sağlık Konularına Değinen İlk Gazete

3.6.1 Spor Konuları

x İçindekiler

3.6.2 Temo’nun Kafa Sporu Projesi

3.6.3 Sağlık Konuları

3.7 Türkiye-Romanya İlişkileri

SONUÇ

EKLER

KAYNAKLAR